zawiera się równocześnie prototyp tego, co dzisiaj nosi nazwę “inkulturacji” – wcielenia Ewangelii w rodzime kultury – oraz wprowadzenie tych kultur w życie Kościoła [...]

Wszystkie bowiem kultury narodów słowiańskich zawdzięczają swój “początek” lub własny rozwój dziełu Braci Sołuńskich. Oni bowiem, tworząc w sposób oryginalny i genialny alfabet języka słowiańskiego, wnieśli zasadniczy wkład w kulturę i literaturę wszystkich narodów słowiańskich.

Nie sposób dziś powiedzieć, czy także i w tym ufundowanym również w celach ewangelizacji na Wschodzie kościele św. św. Pawła i Piotra, którego konsekracja odbyła się w roku 1635, odprawiały się nabożeństwa w języku starosłowiańskoruskim i czy uczestniczyli w nich przybywający do Krakowa Rusini-Ukraińcy i Białorusini, którzy nie pozostawali obojętni wobec unii brzeskiej, do której część biskupów prawosławnych przystąpiła dopiero po wielu latach, a część do dziś pozostała przy prawosławiu (np. ks. bp Inocenty Wynnycki ogłosił przystąpienie diecezji przemyskiej do unii w 1691 roku). Trudno dziś dokładnie ustalić, jak wyglądało życie religijne żyjących w Krakowie Ukraińców wyznania prawosławnego. Istnieją informacje wymagające dodatkowych badań archiwalnych, które wskazują, że w drugiej połowie XVII i w pierwszych dziesięcioleciach wieku XIX istniała w Krakowie przy ul. Skawińskiej 44, naprzeciw oo. Bonifratów cerkiew prawosławna i parafia, której proboszczem był ks. Joachim Jachnewicz⁵.

Ustalenie ewentualnych więzi Ukraińców z kościołem św. św. Piotra i Pawła w XVII w. byłoby o tyle istotne i cenne, że w tym okresie gorących polemik wokół religijnej unii brzeskiej z 1596 roku w Krakowie studiowali tacy wybitni przedstawiciele religijnego piśmiennictwa ukraińskiego, jak wychowanek Akademii Krakowskiej, aktywny zwolennik i obrońca unii ks. bp Hipacy Pociej (1541–1613), czy Kasjan Sakowicz, który został kapelanem u Ojców Augustianów w Krakowie, gdzie zmarł w 1647 roku. Do Krakowa na studia przybywała młodzież ukraińska także w następnych stuleciach, a zwłaszcza w XVIII, XIX i pierwszej połowie wieku XX. Z obecnością młodzieży akademickiej i wykładowców pochodzenia ukraińskiego, najpierw głównie na Uniwersytecie Jagiellońskim, a następnie także w krakowskiej ASP, w sposób niejako naturalny wiążą się początki i rozwój zorganizowanego oraz zinstytucjonalizowanego życia religijnego Ukraińców w Krakowie – zarówno prawosławnych, jak i unitów, od XIX wieku za sprawą Marii Teresy, nazywanych grekokatolikami.

Natomiast przed 1785 r., w wieku XVIII, a może i w okresie wcześniejszym, potrzeby duchowe akademickiej młodzieży ukraińskiej studiującej w Krakowie, a także mieszkających w tym mieście Ukraińców zaspokajał funkcjonujący przy Akademii Krakowskiej ksiądz “grecko-unicki”, wśród których wymieniany jest ks. Kołodko, co m.in. potwierdza następujący fragment dokumentu:

W 1785 roku podczas przeprowadzanej przez Komisję Edukacyjną reformy szkolnictwa założony został w Krakowie zakon Bazylianów, któremu Komisja pozostawiła możliwość nauczania i wychowywania młodzieży:

Przyznanie Ojcom Bazylianom klasztoru w Krakowie miało stanowić rekompensatę za poniesione przez nich straty w Warszawie, gdy podczas budowy Łazienek, posiadany przez nich duży klasztor na Ujazdowie został rozebrany, a zakon Bazylianów przeniesiony do znacznie mniejszych budynków i kościoła na ul. Miodową 16. W uzyskanym przez zakon Bazylianów klasztorze filialnym oo. Bernardynów przy skrzyżowaniu ulic św. Jana i św. Tomasza w Krakowie, parafia greckokatolicka przetrwała jedynie do 16 listopada 1801 roku. Wówczas to z powodu trudności z utrzymaniem klasztoru i cerkwi spowodowanych głównie rozbiorami Rzeczypospolitej i odcięciem granicą austriacko-rosyjską Bazylianów krakowskich i warszawskich, a także z powodu zaniedbań i nieporadności ówczesnego ihumena i proboszcza klasztoru (w latach 1791–1801) Inocentego Koncewicza, wszystkie zabudowania kościelne i klasztorne wystawione zostały na licytację i sprzedane węgierskiemu kupcowi Knotzowi. W części tych poklasztornych budynków po zupełnych przeróbkach znajduje się kino i “Hotel Saski”. Jedynym widocznym świadectwem mówiącym o istnieniu w tym miejscu kościoła jest zachowana absyda w podworcu kina przy ul. św. Jana. Po sprzedaniu zabudowań i klasztoru Ojców Bazylianów, krakowscy grekokatolicy przez trwający siedem lat okres starań o przyznanie nowej świątyni modlili się m.in. od roku 1804 w kaplicy Matki Boskiej Bolesnej w kościele Ojców Franciszkanów w Krakowie. Ten przejściowy stan trwał do 1808 roku. W tym historycznym dla Ukraińców w Krakowie 1808 roku, w wyniku długoletnich starań księdza Floriana Kudrewicza grekokatolikom przyznano położony przy ówczesnej tzw. Bramie Wiślnej – wzniesiony w 1802 roku – klasztor filialny sióstr Norbertanek, posiadających swój główny kościół i klasztor na Salwatorze.

Następcą ks. Floriana Kudrewicza, w latach 1834–1854, był ks. prof. Leon Laurysiewicz, który ukończył Wydział Filozoficzny i Teologiczny na Uniwersytecie Warszawskim, w latach 1823–1827 piastował m.in. funkcję wiceprokuratora przy boku ojca bazylianina Jordana Mickiewicza w Rzymie, przy kościele “della Madonna del Pascolo Rome ad Aedes Ss. Martirum Sergii et Bacchi sitae”. Po kilkuletniej pracy w charakterze sekretarza biskupa Ferdynanda Ciechanowskiego i Filipa Szumborskiego zostaje w 1832 roku wikariuszem ks. proboszcza F. Kudrewicza w Krakowie, gdzie już w 1833 roku uzyskuje doktorat z teologii i zostaje mianowany przez Senat UJ zastępcą profesora nowo utworzonej Katedry nauki religii, a następnie pedagogiki i języka greckiego na Wydziale Filozoficznym. W 1835 roku zostaje profesorem Katedry teologii pastoralnej, wymowy kaznodziejskiej, katechetyki i dydaktyki na tymże Wydziale Filozoficznym. W 1842 roku uchwałą Senatu otrzymuje godność “Wizytatora Nadzorującego szkółki początkowe i wydziałowe”, zaś w 1843 roku uchwałą Wielkiej Rady Uniwersytetu Jagiellońskiego zostaje rektorem uniwersytetu na dwuletnią kadencję od 1843 roku12, a zarazem prezesem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, którego statut przygotowywał od roku 1849. Warto nadmienić, że mimo licznych zajęć i obowiązków ks. prof. Leon Laurysiewicz zaangażował się w działalność o utrzymanie nauczania religii na Wydziale Religii na Uniwersytecie Lwowskim, a w1849 roku wszedł w skład komitetu opracowującego Kompletny plan naukowy, zaś z ramienia uczelni był wizytatorem szkół początkowych w Wolnym Mieście Krakowie w roku 1842–43. Natomiast w latach 1842–1848 prowadził bezpłatnie dla słuchaczy wydziału teologicznego wykłady z metod nauczania dla głuchoniemych, a także z myślą o pomocy w nauce w zakładach dla głuchoniemych przygotował polskie tłumaczenie niemieckiego podręcznika Hermana Czecha pt. Fersinclichte Denk – und Sprachlehre. Napisane przez ks. prof. L. Laurysiewicza prace to m.in. pozostałe w rękopisie Historia kościoła ruskiego oraz Zdanie sprawy z czynności rocznych Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetu Jagiellońskiego...¹³

Po długoletniej niestrudzonej pracy duszpasterskiej, naukowej i społecznej doprowadzoną do “względnej doskonałości” cerkiew św. Norberta spotkały dwa nieszczęścia. W 1850 roku została ona okradziona z najcenniejszych naczyń liturgicznych i sprzętu cerkiewnego, a następnie spłonęła wraz z zabudowaniami plebanii podczas gwałtownego pożaru, który pochłonął 180 kamienic z różnych ulic Krakowa i 4 kościoły, włącznie z cerkwią św. Norberta. Ks. prof. L. Laurysiewicz, po znalezieniu schronienia u proboszcza parafii św. Floriana ks. Karola Feligi, przez ostatnie 4 lata swego życia wytrwale pracował nad odbudową dzieła swojego życia i choć nie doprowadził zabudowań cerkiewnych i parafii do wyglądu sprzed pożaru, to jednak odbudował dach, pokryty dachówką i pomieszczenia plebanii. Obowiązek ukończenia całkowitego remontu cerkwi po śmierci ks. L. Laurysiewicza spadł na księdza Jana Ławrowskiego, który przystąpiwszy z nową energią do odbudowania świątyni, dokonał jej zasadniczej przebudowy architektonicznej. Według danych przekazanych przez poszczególnych ks. proboszczów, liczba parafian cerkwi św. Norberta wynosiła przykładowo w roku 1854 od 1000 do 1300 osób, choć były takie okresy, jak chociażby rok 1892 (gdy studia na UJ rozpoczął m.in. Wasyl Stefanyk), że – jak podaje ks. Jan Borsuk – do cerkwi greckokatolickiej przy ul. Wiślnej należało ponad 2000 parafian¹⁴.

Sprawą nadania parafii greckokatolickiej patrona, odpowiadającego tradycji wschodniej, po 47 latach od chwili otrzymania w 1808 roku przez grekokatolików kościoła przy ul. Wiślnej zajął się dopiero proboszcz tej parafii w latach 1854–1863 ks. Jan Ławrowski, choć sprawa ta ze względów religijnych i administracyjnych wymagała uregulowania bezpośrednio po stworzeniu parafii. Klasztor filialny sióstr Norbertanek przy ul. Wiślnej w czasie znoszenia wielu innych klasztorów został skasowany w 1802 roku, a więc sześć lat przed przekazaniem go na własność krakowskiej parafii greckokatolickiej “na propozycję starostwa, dekretem gubernialnym z dnia 26 II 1808 r. l. 2786”¹⁵.

Krakowski parafialny kościół był dawniej prywatną kaplicą zakonnic Norbertanek i otrzymał od nich – tytuł kościoła św. Norberta, który do dzisiejszego dnia przy nim się utrzymuje. Ponieważ wg greckokatolickiego obrządku św. Norbert nie posiada osobnej “służby”, dlatego powinnoby się brać służbę ogólną (“prepodobnomu”) i to 6 czerwca (a według kalendarza juliańskiego 25 maja). Lecz w tym dniu przypada święto “Trzecie odnalezienie Głowy św. Jana Chrzciciela” i tej odprawy opuścić nie można, dlatego powyższy sposób rozwiązania trudności jest niemożliwy. Dlatego przedkładam Waszej Przewielebności gorącą i uniżoną prośbę, by według swojej dobrożyczliwości raczył dla mnie i dla krakowskich parafian udzielić swego błogosławieństwa, cerkwi krakowskiej wyznaczyć jakiś dzień świąteczny według greckokatolickiego obrządku na odpust (Praznyk)*.

Pozytywna decyzja i nadanie cerkwi istniejącego do dziś tytułu “Podwyższenia św. Krzyża”, wiązana jest z kościołem tegoż wezwania, mającym istnieć niegdyś w Krakowie przy pl. Słowiańskim, a także z kościołem św. Krzyża Ojców Bernardynów oraz “ruską” kaplicą św. Krzyża w Katedrze na Wawelu. Odpustowe święto krakowskiej parafii “Podwyższenia św. Krzyża”, zgodnie z kalendarzem juliańskim, zostało ustalone na dzień 14 września, a według kalendarza gregoriańskiego na 27 września.

Jednak w praktyce parafia utrzymywała pierwotny swój tytuł dawnego patrona – św. Norberta, ponieważ nazwa ta znana była szerszemu ogółowi. Często łączono obie nazwy i oznaczano cerkiew jako “Kościół Podwyższenia św. Krzyża vulgo św. Norberta zwany”¹⁶.

Kolejny proboszcz parafii greckokatolickiej przy ul. Wiślnej w Krakowie w latach 1854–1863 ks. Jan Ławrowski był jednym z kompozytorów ukraińskich. Współpracując z autorem muzyki do hymnu Ukrainy ks. M. Werbyćkim (proboszcz w Młynach koło Jarosławia, woj. przemyskie), jest autorem m.in. utworów chóralnych Jesień, Zaśpiewaj mi słowiku. Będąc proboszczem w Krakowie, kontynuował odnawianie cerkwi, napisał w języku ruskim krótką historię Greckokatolickiej parafii w Krakowie, wydaną w wychodzącym w Wiedniu piśmie “Oteczestwennyj Zbornyk” 1855 r., a także niewielką monografię poświęconą Braciom Sołuńskim pt. Cyryl i Metody, wydaną w Charkowie w 1863 roku dla uczczenia 1000 rocznicy rozpoczęcia ewangelizacyjnej misji cyrylometodiańskiej.

Ze znajomością przez ks. Jana Ławrowskiego idei cyrylometodiańskiej, przyznającej podstawowe znaczenie kulturze rodzinnej podczas propagowania Ewangelii, należy wiązać uzasadnienia starań ówczesnego greckokatolickiego proboszcza o odbudowę i godny wygląd zniszczonej cerkwi względami kulturalnymi, społecznymi i psychologicznymi. Potrzebę odnowienia cerkwi ks. J. Ławrowski motywował nie tylko zwiększoną ilością wiernych w parafii, obsługującej oprócz stałych parafian krakowskich, także wiernych w szpitalach wojskowych i w domu karnym, ale i potrzebą podniesienia parafii oraz cerkwi “do godnego stanu”. W jednej z petycji o uzyskanie wsparcia na odbudowę cerkwi św. Norberta ks. Jan Ławrowski pisał:

W dotychczasowych warunkach istniejąca parafia swemu celowi nie odpowiedziała, albowiem dotychczasowe warunki prawne, materialne, sąsiedzkie itp. spowodowały zlatynizowanie i wynarodowienie wielu z parafian, co nastąpiło mimo licznych zakazów zmiany obrządku ze strony Stolicy Apostolskiej i poszczególnych papieży. Przyczyniła się do tego w wielkim stopniu nielojalność kleru rzymsko-katolickiego do wiernych i parafii obrządku greckokatolickiego. [...]

Tutejsi parafianie, to przeważnie urzędnicy, którzy pozostawiali swoją ojczyznę, rodzinę i przyjaciół, by poświęcić się służbie [...]

Jeżeli więc ta parafia ma odpowiedzieć swemu celowi, musi ona być zrównaną pod względem prawnym i materialnym z innymi łacińskimi parafiami i z nimi na równi traktowana¹⁷.

Przez okres 26 lat (1883–1909) administratorem, a od 1888 r. proboszczem parafii greckokatolickiej w Krakowie był ks. Jan Borsuk, który podobnie jak ks. L. Laurysiewicz (1834–1854) położył dla parafii św. Norberta szczególnie duże zasługi. Dzięki jego niespożytej energii i długoletniej pracy, znajdująca się w opuszczonym i podupadającym stanie plebania i cerkiew, nie tylko została gruntownie odbudowana, ale uzyskała zupełnie nowy wygląd i wystrój cerkwi wschodniego obrządku, głównie dzięki oryginalnemu ikonostasowi wykonanemu z dużym rozmachem, według projektu Jana Matejki (który był coraz bardziej chory), przez Władysława Rossowskiego:

W celu ustalenia tych prac urządzono dnia 24.III.1886 r. w mieszkaniu ks. Borsuka tzw. “naradę artystyczną”, na której byli obecni: ks. Borsuk, dr Harajewicz, członek komitetu parafialnego, dr Sokołowski Marian, profesor UJ, Stryjeński Tadeusz, architekt, oraz prof. Wł. Łuszczkiewicz, dyrektor Muzeum Narodowego. Uczestnicy tej narady stwierdzili: 1) “Myśl od lat wielu poruszana, aby zbyt ubogo i bezładnie urządzony kościół św. Norberta w Krakowie w przyzwoitsze ubrać formy i więcej zgodne z wymaganiami kultu tego obrządku, do którego należy...”

[...] “W przekonaniu też, że Unia kościelna pozostawiając cały charakter kościelny dawnej ruskiej sztuce, nie obawia się używać form jej właściwych tam dzie ona zatraconą jest” – nie wahają się “oświadczyć pragnienie przeprowadzenia wewnątrz naszego kościoła św. Norberta o ile być może szczerego wyrazu tej sztuki a głównie wprowadzeniem polichromii na ścianach w duchu malowań kaplicy św. Krzyża na Wawelu – zaprowadzenia ikonostasu i przedłużenia nawy kościelnej”. [...]

Uchwalono, że styl ikonostasu ma być renesansowy, oparty na wzorach zabytków XVI w. na Rusi galicyjskiej przechowanych. [...] 3) Co do polichromii, prof. Sokołowski proponował oprzeć się na wzorach z kaplicy św. Krzyża na Wawelu, malowanej przez malarzy ruskich w duchu tej szkoły, na co wszyscy jednogłośnie się zgadzali. [...] “postanowiono jak na teraz poprzestać na skromniejszym, ale zawsze barwnym pomalowaniu sklepień i ścian kościoła”. [...]

...w tych latach między IX 1884 a III 1886 zostało już zmienione położenie głównego ołtarza, który został przeniesiony ze strony wschodniej na stronę zachodnią kościoła²¹.

Sprawa cerkwi Rusinów św. Norberta i jej restaurowanie zajmuje bardzo Matejkę, bo w ogóle wszystkie sprawy Rusinów bardzo mu zawsze leżały na sercu i co mógł tylko – chętnie dla nich robił; byliśmy z nim razem oglądać nowy ikonostas w tej cerkwi, który dość się podobał Matejce; ponieważ należało w nim jeszcze umieścić różne olejne obrazy dla zapełnienia miejsc pustych, przeto skomponował różne rysunki świętych. Zgodził się, że malowanie według nich olejnych do ikonostasu obrazów pod jego kierunkiem i uwagami odbędzie się. Tak więc artysta wykonał łącznie szesnaście ołówkowych szkiców dla cerkwi, a niektóre z nich były prześliczne. Matejko zawsze twierdził, że nam należy największą Rusinom nieść pomoc przy restauracji ich cerkwi, że on od siebie, co tylko może, zrobi; że cieszy się, iż zaczyna większe artystyczne swe prace poświęcać najprzód dla cerkwi ruskiej, bo potem coś będzie robić do kościołów. Już więc tu tkwiły w duszy artysty jakieś pomysły, które potem niewątpliwie wykonywać zamierzył²².

Zaangażowanie się Jana Matejki w tworzenie ikonostasu w cerkwi św. Norberta nie było przypadkowe. Mistrz krakowski, jak podkreślają znawcy jego dzieła, był człowiekiem głęboko wierzącym. Dawał temu zresztą wyraz publicznie, także jako długoletni dyrektor (przez okres 20 lat) założonej w 1873 roku Akademii Sztuk Pięknych. Podczas okolicznościowych wystąpień często mówił o szczególnym znaczeniu religii w rozwoju sztuki, z czego zwierzał się także w listach do przyjaciół, gdy pisał: “coraz bardziej przekonuję się, iż bez religii i do tego katolickiej nic nie można zrobić, co by się nawet miernym zwać mogło”²³.

Jako autor słynnych obrazów Unia Lubelska, Wernyhora, a także Święci Cyryl i Metody oraz rysunków patrona Ukrainy Archanioła Michała, św. Jozafata – patrona unii brzeskiej, artysta znał dobrze dzieje stosunków polsko-ukraińskich, a także dramatyczną historię unitów, zwłaszcza w ówczesnym zaborze rosyjskim, włącznie z tragedią 1874 roku podlaskich męczenników unickich w Drelowie i Pratulinie²⁴. O osobistym zaangażowaniu losami unitów świadczy ten wymowny fakt, że w 1888 roku po ukończenia ikonostasu w cerkwi św. Norberta, wykonane przez siebie rysunki ikon postanowił Matejko sprzedać, by uzyskane w ten sposób pieniądze przeznaczyć na wsparcie unitów prześladowanych na ziemi chełmskiej. Jak już wspominano, w czasie tworzenia ikonostasu stan zdrowia artysty uległ pogorszeniu:

W 1888 roku – pisze autorka szkicu pt. Malarstwo religijne Jana Matejki – leżąc w łóżku po nawrocie choroby wrzodowej, zaczął rysować ołówkowe szkice do ikonostasu dla greckokatolickiego wówczas kościoła św. Norberta przy ul. Wiślnej w Krakowie. Spełniał obietnicę daną kanonikowi Borsukowi, który zaczął ten kościół właśnie odnawiać. Już będąc zdrowszym, Matejko skończył rysować szkice: Chrystus na majestacie, Podniesienie krzyża z Chrystusem, Hołd Trzech Króli, Chrystus z uczniami w Emaus, Zesłanie Ducha Świętego, Wniebowstąpienie; przedstawił też proroków Daniela, Izajasza i Mojżesza, Matkę Bożą, apostołów i ewangelistów. Rysując, starał się nawiązywać do charakteru cerkiewnych malowideł, jednak bizantyjska stylizacja, statyczność i hieratyczność były mu obce, przeto w niektórych rysunkach wzięła górę indywidualność artysty – pojawiły się postacie dynamiczne, typowo matejkowskie, odległe od tradycji bizantyńskich. Odnosi się to przede wszystkim do Zesłania Ducha Świętego, Zwiastowania, Chrystusa z uczniami i postaci proroków. Na podstawie rysunków Matejki obrazy do ikonostasu namalował jego uczeń Władysław Rossowski. Matejko oglądał gotowe prace w kościele św. Norberta i – jak zanotował jego sekretarz Gorzkowski – ikonostas “dość się Matejce podobał”²⁵.

Obraz Święci Cyryl i Metody stworzył Matejko z przeznaczeniem dla kościoła w Welehradzie, dawnej stolicy państwa wielkomorawskiego i siedziby biskupiej świętego Metodego. Obraz ten przedstawia dwóch świętych stojących obok siebie, z widocznym w tle ołtarzem z wizerunkiem Matki Boskiej. Starszy z nich – Metody trzyma oburącz krzyż, drugi – Cyryl otwartą Świętą księgę, z pismem słowiańskim, a u ich stóp leży przewrócony posąg, czczonego przez Słowian zachodnich, pogańskiego boga wojny, urodzaju i przepowiedni Światowita – Świętowita. Zgodnie z wolą artysty, obraz Święci Cyryl i Metody znajduje się w kościele w Welehradzie – miejscu wiecznego spoczynku św. Metodego²⁶.

Oprócz ikonostasu zaprojektowanego przez Jana Matejkę zbudowany został wówczas w cerkwi św. Norberta także ołtarz św. Trójcy, do którego obrazy wykonał Ołeksa Kuryłas, zaś cała cerkiew pokryta została “wiecznie trwałą” miedzianą blachą.

W latach 1914–1932, najpierw administratorem, a od 1919 roku proboszczem greckokatolickiej parafii w Krakowie był ks. Jan Urski, bardzo lubiany wśród wiernych, zarówno Ukraińców jak i Polaków, ale dość niezaradny w sprawach gospodarczych, dla prowadzenia których utworzono w 1929 roku specjalny komitet, dzięki czemu odnowiona została cerkiew i budynek parafialny od wewnątrz i na zewnątrz.

Od roku 1932 do 1944 administratorem i proboszczem parafii greckokatolickiej został ks. Paweł Chruszcz, znany osobiście żyjącym dziś przedstawicielom starszego pokolenia grekokatolików krakowskich. Ksiądz Paweł Chruszcz, o którym do dziś znający go grekokatolicy krakowscy wyrażają się z sympatią, potrafił zadbać zarówno o utrzymanie godnego wyglądu cerkwi i budynków plebanii, jak i o rozwój życia duchowego wśród swych wiernych. Wspomagał organizacje religijne świeckich działaczy greckokatolickich, a także cieszący się uznaniem chór cerkiewny, o czym m.in. w następujący sposób informował swych czytelników ukraiński miesięcznik religijny “Misjonarz”:

W Krakowie już od dłuższego czasu żyją nasi bracia w większości z rodzin robotniczych, którzy nie znajdywali odpowiedniej opieki wśród obcych. W tych, nie dających duchowego oparcia warunkach, zaopiekował się nami dopiero Przewielebny ks. dr P. Chruszcz, który od niedawna podjął pracę duszpasterską w parafii i z wielkim poświęceniem pracuje dla dobra swych wiernych. Efekty tej pracy są widoczne. Mamy dziś odnowioną cerkiew, o której wygląd zabiegają oddani członkowie niedawno powstałego stowarzyszenia Apostolstwa Modlitwy, które dobrze się rozwija i liczy już 250 członków. Daje się też zauważyć aktywne koło dziewcząt. Podniosła się dostojność Mszy Świętych. Ożywione zostały praktyki religijne, wynagradzająca Komunia Święta, czytanie książek i pism katolickich. Podczas zebrań Apostolstwa Modlitwy organizowane są odpowiednie referaty edukacyjne. Zorganizowano nawet kolportaż prasy katolickiej, miesięcznie rozprowadzane jest 100 egzemplarzy pisma “Misjoner” (Misjonarz). Od czasu, gdy ożywiło się życie przy naszej cerkwi, żyje się nam weselej. Ta nasza cerkiew stała się nam droga i miła. Czujemy się nie jak na obczyźnie, a w swych rodzimych stronach (Rzeczniczka Apostolstwa Modlitwy)²⁷.

Ksiądz dr Paweł Chruszcz jakby przeczuwając, że parafię greckokatolicką w Krakowie może spotkać jeszcze bardziej dramatyczny los od tego, jaki spotkał cerkiew i klasztor Ojców Bazylianów przy ul. Świętego Jana w 1801 roku, (co się też stało, gdy podczas wysiedlenia Ukraińców w ramach akcji “Wisła” została przez Urząd Bezpieczeństwa zlikwidowana, wraz z cennym archiwum parafia św. Norberta), w oparciu o dokumenty nie dającego się dziś zlokalizować Archiwum Parafialnego napisał rozprawę (liczący 164 strony maszynopis) pt. Greckokatolicka parafia w Krakowie, Kraków 1937.

Ostatnim proboszczem parafii greckokatolickiej przy ul. Wiślnej, po śmierci ks. dra Pawła Chruszcza w 1946 roku, był ks. dr Stefan Hrab, który został aresztowany w 1947 roku przez Urząd Bezpieczeństwa. Podobnie jak greckokatoliccy biskupi przemyscy – ks. bp Jozafat Kocyłowski, ks. bp. Hryhorij Łakota i wszyscy pozostali (razem dziesięciu) greckokatoliccy biskupi ukraińscy²⁸, ks. Stefan Hrab został deportowany (w 1946 roku) do Związku Sowieckiego, gdzie po długoletnich więzieniach zmarł w 1964 roku.

Jak wynika z relacji żyjących świadków bezprawnej likwidacji w 1947 roku greckokatolickiej parafii w Krakowie, a także z wciąż odnajdywanych dokumentów, pod pretekstem istnienia w Krakowie ośrodka podziemia ukraińskiego organa Służby Bezpieczeństwa zajęły pomieszczenia plebanii i cerkiew greckokatolicką św. Norberta podczas trwającego na południowo-wschodnich terenach kraju wysiedlenia Ukraińców w ramach deportacyjnej akcji “Wisła”:

Życie i działalność duszpasterska księdza dra Mikołaja Deńki (1905–1991), podobnie jak i wielu innych krakowskich greckokatolickich księży proboszczów, zasługuje na omówienie w odrębnej pracy i wymaga szczególnie dokładnych studiów i badań archiwalnych. Był to bowiem okres bezprawnej likwidacji parafii, represji duchowieństwa greckokatolickiego i czas długoletnich starań o zorganizowanie i funkcjonowanie przynajmniej półlegalnie i w ograniczonym zakresie już nie parafii, lecz “wspólnoty greckokatolickiej w Krakowie” po 1956 roku. Na podstawie pozostawionych przez ks. mitrata Mikołaja Deńkę dokumentów, informacji ustnych, nagranych także na taśmie magnetofonowej, można ustalić szereg faktów, ważnych zarówno dla historii parafii greckokatolickiej w Krakowie, jak i dla dziejów całej diecezji przemyskiej, która na oczach ks. mitrata Mikołaja Deńki została zlikwidowana i ogołocona już w 1945 roku z całego wyposażenia, przedmiotów kultu, bezcennych ikon, pamiątek, dokumentów historycznych i archiwalnych. Wystarczy stwierdzić, że w oparciu o stosunkowo dokładne informacje, pozostawione przez ks. M. Deńkę, można rozpocząć, wymagające śledztwa sądowego, poszukiwania korony króla Danyły (Daniela) koronowanego w Drohiczynie w 1253 roku, którą (zamurowaną w podziemiach cerkwi w Przemyślu) przejęli funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa po znalezieniu sporządzonego przez księdza M. Deńkę planu-informacji o miejscu przechowywania tego bezcennego świadectwa więzi Rusi Halicko-Wołyńskiej z ówczesnym papieżem i Rzymem. Następną kartę w historii bezpośrednich związków duchowieństwa greckokatolickiego ze Stolicą Apostolską w jakże dramatycznym dla niego okresie bezpośrednio po II wojnie światowej, stanowić może przedstawienie sposobu widzenia, oceny i traktowania samego istnienia Cerkwi greckokatolickiej w Polsce, jeżeli wziąć pod uwagę już sam fakt, że jej ksiądz – dr Mikołaj Deńko w oparciu o zarzut, iż “jest agentem Watykanu”, został skazany na karę śmierci. Wyrok ten zmieniony został z czasem na 12 lat więzienia, z którego po 6 latach ks. dr M. Deńko miał szczęście wyjść na wolność, by po rocznym leczeniu rozpocząć starania o reaktywowanie wspólnoty greckokatolickiej w kaplicy św. Doroty w kościele św. Katarzyny u Ojców Augustianów, gdzie prowadził pracę duszpasterską przez 33 lata³⁰.

Ważną cząstkę czekającej na opracowanie biografii ks. Mikołaja Deńki stanowić będzie rozdział poświęcony bezpośrednim kontaktom księdza mitrata z ówczesnym Metropolitą Krakowskim kardynałem Karolem Wojtyłą, a następnie papieżem Janem Pawłem II³¹, który podczas wizytacji w kaplicy św. Doroty w kościele św. Katarzyny w Krakowie 15.11.1972 roku do zdziesiątkowanych grekokatolików powiedział nawiązujące do słów Chrystusa, wymowne i na zawsze zapamiętane zdania:

“Nie lękajcie się – Mała Trzódko”. – Chociaż jesteście tutaj w Krakowie małą wspólnotą katolicką [...] jednak macie swoją świadomość, świadomość swojej wspólnoty, swojego posłannictwa, wielkiej tradycji wielkiego znaczenia...³²

To utwierdzające w nadziei krakowskich Ukraińców kardynalskie przesłanie nabrało zupełnie nowej perspektywy nie tylko dla samych Ukraińców w Krakowie, w Polsce, na Ukrainie i w świecie, gdy znamienne słowa “nie lękajcie się” wypowiedziane zostały światu z okna papieskiej biblioteki watykańskiej 16.10.1978 roku. Do doświadczeń podczas spotkań z krakowskimi grekokatolikami nawiązał Jan Paweł II m.in. w wygłoszonej w soborze św. św. Włodzimierza i Olgi w Winnipegu homilii, mówiąc “...jako arcybiskup Krakowa poznałem i oceniłem przebogate dziedzictwo Narodu ukraińskiego, które w sposób szczególny unaoczniają męczennicy Chełmszczyzny i Podlasia, którzy poszli w ślady i za przykładem świętego Jozafata, wielkiego apostoła Jedności i jak to uwidacznia się w pasterskiej gorliwości tak wielu Waszych Biskupów aż po nasze dni”³³.

Charakterystyczne, że słowa te wypowiedziane zostały w 1984 roku, a więc po ogłoszeniu w 1980 roku Listem Apostolskim Egregiae Virtutis świętych Cyryla i Metodego współpatronami Europy i rok przed ogłoszeniem w 1985 roku słynnej encykliki Slavorum Apostoli, z okazji tysiącletniej rocznicy ewangelizacji świętych Cyryla i Metodego, w której papież zwraca uwagę na tę szczególnie istotną dla każdej mniejszości narodowej szlachetną postawę świętych Braci Sołuńskich, którzy “nie tylko rozwijali swoją misję w pełnym poszanowaniu kultury, którą zastali u ludów słowiańskich, ale wraz z religią wybitnie i nieustannie ją rozwijali i umacniali”³⁴.

Po kilkuletnim okresie obecności – w odtworzonej przez ks. mitrata dra Mikołaja Deńkę parafii w Krakowie – aktualnego kapelana ks. Mirosława Michajłyszyna, organizowanie parafii Podwyższenia Świętego Krzyża w przywróconej grekokatolikom cerkwi św. Norberta, wymagającej odbudowania rozebranego ikonostasu, przypadło w udziale proboszczowi przybyłemu do Krakowa z Ukrainy w 1994 roku, ks. mitratowi Michałowi Feciuchowi.

Z krakowską parafią, założoną najpierw przy ul. św. Jana przez ojców Bazylianów, a następnie w cerkwi Podwyższenia Krzyża przy ul. Wiślnej 11, związane jest życie religijne niemalże dziesięciu pokoleń Ukraińców, którzy w Krakowie uczyli się i pracowali³⁵. Z tego Domu Bożego posyłali oni swoje dziękczynne i błagalne modlitwy do Wszechmogącego Boga o godne życie, krzepili swą wiarę w zwycięstwo dobra, sprawiedliwości tu nad Wisłą, w Krakowie, w świecie i na ich rodzimej, ale do 1991 roku “nie swojej ziemi” (T. Szewczenko).

Z historią życia Cerkwi greckokatolickiej w Krakowie w XIX i pierwszej połowy XX wieku związane są nazwiska Ukraińców, które na zawsze pozostaną w żywej pamięci narodu ukraińskiego, a także polskiego. Wymownym tego świadectwem jest m.in. praca duszpasterska, naukowa, kulturalna, i społeczno-charytatywna duchowieństwa ukraińskiego w Krakowie czy wkład w rozwój kultury ukraińskiej, polskiej i ogólnoludzkiej twórców ukraińskich, czego świadectwem jest – oprócz przywołanych postaci księży – także działalność chociażby takich postaci, jak profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego – Iwan Ziłyński czy Bohdan Łepki. Przed 100 laty, żyjący 34 lata w Krakowie autor trylogii Mazepa Bohdan Łepki w swoich wspomnieniach pt. Przyjemnie było... napisał:

Na początku września 1899 roku Krakowska Rada Szkolna przeniosła mnie w charakterze suplenta (zastępcy etatowego nauczyciela w szkole średniej) z Brzeżan do gimnazjum św. Jacka w Krakowie. Od razu, w pierwszą niedzielę poszedłem do cerkwi. Była ona już odnowiona. Miała ona majestatyczny ikonostas, wykonany według projektu Jana Matejki, interesujący nie tylko z uwagi na swe obrazy, ale i na to, że był nie z drzewa, ale murowany [podkr. – W.M.]. Patrzyłem na ikonostas i słuchałem śpiewu chóru, nielicznego, ale dobrze ześpiewanego [...]³⁶.

Podobnych wypowiedzi, dokumentów i wspomnień jest więcej, a życie przynosi nowe fakty. Pełna historia życia religijnego Rusinów-Ukraińców w Krakowie, której początki sięgają głębokiego średniowiecza, czeka na swych badaczy. Może to być zadanie wdzięczne, tym bardziej że materiałów źródłowych z czasów przed umiejscowieniem parafii greckokatolickiej przy ul. Wiślnej 11 w cerkwi św. Norberta w 1808 roku jest niewiele, a te, na które powołują się autorzy istniejących artykułów, wypowiedzi czy opinii, wymagają sprawdzenia, potwierdzenia i uzupełnienia.

Dopowiedzmy w tym miejscu, że z pośrednimi świadectwami misji cyrylometodiańskiej w Małopolsce i na Śląsku wiązane są nazwy gór, kościołów i kaplic św. Klemensa – kościół św. Klemensa w Miedźnej w diecezji katowickiej, góra Klimczok, tj. góra św. Klimęta niedaleko Bielska, góra św. Klemensa w Lędzinach koło Oświęcimia. Żywym świadectwem kultu Braci Sołuńskich jest przetrwała w tradycji ustnej i zapisana w Małej Dąbrówce koło Katowic Pieśń do śś. Cyryla i Metodego, zaczynająca się od modlitewnej prośby do Boga o zachowanie na polskiej ziemi blasku Prawdy, zesłanej “przed tysiąc laty” w “języku Słowian” z Moraw przez “Posłańców Wiary z dary jej zbawczemi”. Tym cyrylometodiańskim darem jest “zatknięty u naszej polskiej strzechy i zagrody” “Krzyż zbawienia”, który przez wstawiennictwo Świętych Cyryla i Metodego stanie się “zwycięskim godłem całej Polski”³⁸.

w szkołach i uczelniach prowadzić nauczanie w języku rosyjskim, nic tak nie zespala podbitych narodów ze zwycięzcami jak język⁴⁵.

Charakterystyczne, że przygotowany z myślą o praktycznej realizacji zaleceń powyższego okólnika ukaz emski, zabraniający nie tylko wydawania wszelkich książek w języku ukraińskim, ale nawet używania nazwy – Ukraina, podpisany został przez cara w 1867 roku, a więc w roku obrad Zjazdu Wszechsłowiańskiego. W tym kontekście na podkreślenie zasługuje fakt, że w okresie głoszenia idei panslawistycznych i administracyjnych działań rusyfikatorskich nie tylko zresztą na Ukrainie, ale także i w części ziem polskich znajdujących się pod zaborem rosyjskim⁴⁶, ks. Józef Czerlunczakiewicz – profesor i Dziekan Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, proboszcz parafii greckokatolickiej w Krakowie, w latach 1867–1883 zabiegający o ustawienie posągów świętych Braci Sołuńskich przed cerkwią św. Norberta – podjął kolejną, godną kontynuacji dziś w Krakowie, próbę propagowania idei cyrylometodiańskiej.

Szczęśliwym zbiegiem wydarzeń, w stulecie kanonizacji przez Kościół Rzymski w roku św. Benedykta z Nursji o pierwszych apostołach Słowiańszczyzny świętych Cyrylu i Metodym, z ust wyprorokowanego przez Juliusza Słowackiego⁴⁹ i pochodzącego z “dalekiego kraju” papieża-Słowianina – Jana Pawła II, świat usłyszał następujące słowa Encykliki powstałej w tysiącletnią rocznicę Dzieła Świętych Cyryla i Metodego:

...pomny na ich bezcenny wkład w dzieło głoszenia Ewangelii wśród tych ludów oraz w dzieło pojednania, przyjaznego współżycia, ludzkiego rozwoju i poszanowania wrodzonej każdemu narodowi godności, ogłosiłem 31 grudnia 1980 roku, Listem Apostolskim Egregiae virtutis, świętych Cyryla i Metodego współpatronami Europy. Podjąłem w ten sposób linię wyznaczoną przez moich Poprzedników, a w szczególności przez Leona XIII. [...]

[...] Dokument sprzed pięciu lat miał na celu odnowienie świadomości tych uroczystych aktów Kościoła oraz skierowanie uwagi chrześcijan i wszystkich ludzi dobrej woli, którym leży na sercu dobro i jedność chrześcijańskiej Europy, na wciąż żywą aktualność znamienitych postaci Benedykta, Cyryla i Metodego, jako na konkretne wzory i duchowe podpory dla chrześcijan naszych czasów, a w szczególności dla narodów kontynentu europejskiego, które dzięki modlitwie i dziełu tych Świętych od dawna zakorzeniły się świadomie i w sposób oryginalny w Kościele i tradycji chrześcijańskiej⁵⁰.

“Imię Świętych Braci Cyryla i Metodego, patronów całej chrześcijańskiej Europy, niezrównanych apostołów jedności w Chrystusie” było wykorzystywane dla różnych celów wąskopartyjnych, a zwłaszcza politycznych, głównie przez carskie władze imperium rosyjskiego. Święci Cyryl i Metody “są dzisiaj znów symbolem wspólnoty chrześcijańskiego dziedzictwa Europy, a «weselem i wieńcem uniesienia» narodów słowiańskich”⁵¹ – jak słusznie pisze krakowski autor nowej książki, wydanej “głównie dla uczczenia pamięci św. Metodego w 1100-lecie jego śmierci oraz uczczenia jego młodszego brata”⁵² Cyryla. Bracia Sołuńscy bowiem

według słów papieskiej modlitwy – “z godnym podziwu poświęceniem nieśli wiarę ludziom spragnionym prawdy i światła” i “w duchu szczerego braterstwa zbliżyli się do różnych ludów, ażeby nieść wszystkim orędzie powszechnej miłości, przepowiadane przez Chrystusa”⁵³.

Żywotność i “genialność” dzieła cyrylometodiańskiego “leży bowiem nie tylko w samej ewangelizacji Słowian, ale i w sposobie, w jaki obaj bracia to czynili”⁵⁴. Głoszenie Dobrej Nowiny chrystianizowanych ludów – jak powiedział Jan Paweł II w Bazylice św. Klemensa (14.02.1981 r.):

Dzięki umiejętności wykorzystywania języków ojczystych i wartości kultur rodzimych wśród ewangelizowanych ludów, Bracia Sołuńscy wyprzedzali o 11 wieków “pewne zdobycze, które Kościół w pełni sobie przyswoił dopiero w czasie Soboru Watykańskiego II, jeśli chodzi o wcielenie orędzia ewangelicznego w poszczególne kultury [...] z zachowaniem całej ich wartości”⁵⁶. Rozpoczęty ponad 1100 lat temu przez świętych Cyryla i Metodego:

ewangeliczny posiew nie przestał wydawać owoców, a ich misjonarska postawa, wyrażająca się w niesieniu nowym ludom prawdy objawionej przy jednoczesnym poszanowaniu ich kulturowej odrębności, pozostała dla Kościoła i misjonarzy wszystkich czasów żywym wzorem⁵⁷.

Natomiast wzbogacona tradycją cyrylometodiańską wizja powszechności i katolickości Kościoła:

jakby jakiejś symfonii różnych liturgii we wszystkich językach świata zespolonych w jednej Liturgii, czy harmonijnego chóru złożonego z głosów niezliczonych rzesz ludzi, który tysiącami tonów, odcieni i motywów wznosi się ku chwale Boga z każdego punktu naszego globu, w każdym momencie historii, odpowiada w szczególny sposób wizji teologicznej i duszpasterskiej, jaka była natchnieniem dla apostolskiego i misyjnego dzieła Konstantyna Filozofa i Metodego, i która podtrzymywała ich posłannictwo wśród narodów słowiańskich⁵⁸.

Ufajmy, że ta natchniona głębokim rozumieniem Pisma Świętego i przepełniona duchem cyrylometodiańskim Liturgia, której tak bardzo pragnie Papież-Słowianin, odprawiona zostanie już w 2000 roku od narodzenia Chrystusa, którego Łaska do tego stopnia przemieni serca uczestników “tej symfonii różnych liturgii we wszystkich językach świata zespolonych w jednej Liturgii”, że dostrzegą oni, iż w tym harmonijnym chórze “Nie ma już Żyda, ni Poganina” (Gal 3. 28). Wszyscy bowiem i Żydzi i Grecy są w równym stopniu grzesznikami, ale w Chrystusie stanowią jedno, gdyż usunięte zostały między nimi wszelkie różnice nie tylko na płaszczyźnie grzechu, ale także gdy chodzi o udział w Łasce59. Poprzez taką “symfonię różnych liturgii” urzeczywistnione zostanie to przedwieczne pragnienie św. Cyryla, o jakie pełen nadziei prosił, gdy wołał słowami Psalmisty:

[...] śpiewajcie Bogu pieśń nową. [...] Chwalcie Boga wszystkie narody, chwalcie Go wszyscy, wszyscy ludzie, i wszelki duch niech chwali Pana. Ilu tylko przyjęło Go, dał im moc stać się dziećmi Bożymi; [...] Nie tylko za tymi proszę, ale także za tymi, co wierzą we Mnie, dzięki ich Słowu, aby wszyscy stali się jednością, jak Ty Ojcze, we mnie, a Ja w Tobie⁶⁰.

Wierzmy, że przetrwała mimo najcięższych prób i żywotna od ponad 1100 lat idea cyrylometodiańska nie tylko z nową siłą odrodzi się wśród posiadających własne języki i religijne tradycje narodowe wyznawców chrześcijaństwa bizantyńsko-słowiańskiego, ale jej uniwersalne przesłanie zaowocuje wśród wyznawców chrześcijaństwa zachodniego szczególnie dziś, u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa, w okresie integrującej, ale nie uniformizującej Europy. Cyrylometodiańska misja ewangelizacyjna, którą twórczo rozwija i urzeczywistnia “miłościwy władyka miodopszennej roli [...] [co] Miłości, Wolności i Pięknu zaufał”⁶¹, stanie się przynoszącym pokój drogowskazem i trwałym spoiwem budowanej przez pierwszego papieża-Słowianina “cywilizacji miłości”.

Przypisy